مشکل ما در مدل عقلانیت است !

پرسش را شاید بدین گونه بهتر بتوان فهمید که آیا عقل بعنوان یک حجت یقینی – نه ظنی – می تواند زمینه ساز یک تمدن شود. به نظرم پاسخش را باید در کتاب های فلسفی جست وجو کرد و اینکه مدل عقلانیت با توجه به فلسفه یِ ترویج یافته از سوی فیلسوفان بزرگ چگونه است ! مثلا شخصی مثل دکتر سید حسین نصر در کتابش با عنوان « اسلام و تنگناهای انسان متجدد » معتقد به عقلانیت ذیل باورهای صوفیانه است و حتی منشأ فلسفه دکارت را فلسفه ارسطو می داند و این مدل عقلانیت فلسفی (فلسفه ارسطو) را باعث و دلیل بر رشد علم در غرب معرفی می کند که البته نهایتا به مدرنیته کشیده شد و جناب نصر در پایان همین کتاب در بخشی می گوید : « باید سپاسگزار ملاصدرا بود که فلسفه اش به مدرنیته نینجامید. » حال آنکه جناب نصر غافل بوده اند از اینکه آنچه مدرنیته را ساخت عقلانیت بر پایه مدرنیسم بود نه اینکه عقلانیت بر پایه بافته های فلسفی دکارت که منشأ آن فلسفه ارسطو معرفی می شود مبنای رشد علمی در غرب شده باشد ! که اگر عقلانیت فلسفی ارسطویی رشد می کرد دیگر آسیب های مدرنیته بوجود نمی آمد.

آقای خسروپناه در کتاب « فلسفه ی فلسفه اسلامی » به خوبی از پس توضیح صحیح این موضوع برآمده و در بابی با عنوان ” حکمت نوین اسلامی ” به تبیین این مطلب پرداخته است. ایشان به نوعی هر نوع عقلانیت فلسفی غیر از عقلانیت سینوی را فاقد کارکرد طبیعت شناختی و عقلانی سازی الهیات دانسته و همین را دلیل بر این می داند که سایر عقلانیت های فلسفی (صدرایی، اشراقی، اشعری و …) توانایی به فعلیت رساندن تولید و توسعه علمی یک جامعه را ندارند. (قبلا توضیح دادیم که پایه های یک تمدن را علم و گفتمان های علمی بنا می نهند)

” مهم ترین مدل های عقلانیت حاکم در جهان اسلام به لحاظ تاریخی عبارتند از : عقلانیت حدیثی و اخباری یا نقل گرایانه ظاهرمآبانه، عقلانیت عقل و نقل گرایانه، عقلانیت اعتزالی، عقلانیت اشعری، عقلانیت سینوی و مشایی، عقلانیت صوفیانه، عقلانیت اشراقی و عقلانیت صدرایی ؛ این مدل های عقلانیت، کارکردهای گوناگونی در تاریخ اسلام داشته اند. عقلانیت سینوی، هم از کارکرد طبیعت شناختی و مطالعه جزءنگرانه برخوردار بوده و هم توان دفاع از الهیات و مباحث کلامی را داشته است ولی مدل های دیگر یا فاقد هر دو کارکرد و یا ناتوان در یکی از دو کارکرد طبیعت شناسی و عقلانی سازی الهیات بوده اند. توضیح اینکه عقلانیت حدیثی و عقلانیت اشعری به لحاظ رویکرد جبرگرایانه و عقلانیت صوفیانه و عقلانیت اشراقی و عقلانیت صدرایی به لحاظ رویکرد کل نگرانه نسبت به علوم جزئیه بی مهری می ورزند … عقلانیت اعتزالی … رویکرد جزءنگرانه به عالم طبیعت را می پذیرد ولی به دلیل روش شناسی ظنّی در اثبات الهیات ناتوان است ولی هیچ یک از دو کارکرد طبیعت شناسی و الهیات عقلی از عقلانیت صوفیانه برنمی خیزد. به نظر نگارنده تنها عقلانیت سینوی و عقلانیت نقل و عقل گرایانه به گونه ای روش شناسی خود را تبیین و تدوین کرده اند که جزء و کل هستی اهمیت می یابد. » (فلسفه ی فلسفه اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، ص ۲۰-۲۱)

جناب خسروپناه مهم ترین دلیل رشد علمی غرب و نزول علمی در جهان اسلام را همین مدل عقلانیت می داند و در ادامه بیان می کند که عقلانیت صوفیانه امروزه مهم ترین علت رکود علوم تجربی در عالم اسلام و عقب افتادگی علمی جهان اسلام است :

” … چرا علوم پایه و دقیقه در غرب جدید و معاصر رشد می کند ولی در جهان اسلام به افول می گراید ؛ زیرا با عقلانیت سینوی، سیر نزولی و عقلانیت صوفیانه، سیر صعودی در جهان اسلام پیدا می کند ولی این فرآیند در غرب سیر معکوسی داشته است. پس با رشد و حاکمیت فرقه های صوفیانه در جهان اسلام، عقلانیت کل نگرانه غیراستدلالی پیش می رود و نه تنها به حقایق مادی و جزئی وقعی نمی نهد و آن را نازل ترین مرتبه هستی می یابد بلکه حتی عقلانیت شخص محورانه او نمی تواند به دفاع قابل انتقال نسبت به آموزه های دینی بپردازد … بنده معتقدم که عقلانیت تصوف از مهم ترین عوامل رکود علوم تجربی در جهان اسلام بوده است … حاکمیت عقلانیت صوفیانه باعث عقب افتادگی علمی جهان اسلام و جهان غرب شده است. » (همان، ص ۲۵)

کدام فلسفه اسلامی ؟

آن گونه که برخی مخالفان فلسفه ادعا می کنند (که البته شایسته است نام آنها را معارضان با فلاسفه بگذاریم نه مخالفان فلسفه) چیزی با عنوان « فلسفه اسلامی » در کل وجود خارجی ندارد و آنچه که عنوان فلسفه اسلامی یافته است بافته های فلاسفه ملحد (!) یونانی است که توسط دستگاه بنی العباس برای مقابله با علوم منتشره از سوی اهل بیت – علیهم السلام – رواج یافته است و اصلا فلسفه ی اسلامی وجود ندارد که بخواهیم یک تمدن اسلامی را بر مبنای آن پایه ریـزی کنیـم. پاسخ این است که اولا این صحیح است که خاستگاه فلسفه و گفتمان فلسفـی در یونان بوده است اما ماهیت و ساختار فلسفه اسلامی به طور جدی با فلسفه بعضا ملحدانه یونان در تضاد و تعارض است و اصلا فلسفه اسلامی پاسخی به فلسفه یونان و بافته های فلسفی غرب و شرق است. آن گونه که دلیسی اولیری در کتاب « انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی » بیان می کند آنچه که تا سال های سال از یونان به عربی ترجمه می شد منحصر به علوم ریاضی و نجوم بود نه فلسفه :

“ دلایلی هست که بنا بر آنها بعضی از آنچه در ابتدا مستقیما از یونانی به عربی ترجمه شده در نجوم و ریاضیات بوده است. ” (انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، دلیسی اولیری (مترجم : احمد آرام)، مرکز نشر دانشگاهی ۱۳۷۴، ص ۲۳۸)

البته تلاش دستگاه خلافت بنی عباس برای کمرنگ کردن توجه مردم (فارغ از دین و مذهب) به اهل بیت – علیهم السلام – از واضحات است اما آنچه که بنی عباس در تلاش بود تا آن را به ثمر بنشاند رواج علم و علم گرایی بود منتهی با نیّتی متفاوت که به قول دکتر حسین غفّاری « حتی اگر بگوئیم بنی عباس می خواستند علوم اهل بیت را به واسطه رواج تفکرات فلسفی یونان کمرنگ کنند، بصورت غیرمستقیم به اسلام خدمت کردند و تفکر نقادانه را در بین مسلمین رواج دادند » (جدال با مدّعی، حسین غفّاری، انتشارات سمات ۱۳۹۰، ص ۸۴).

همان طور که دلیسی اولیری بیان می کند ایرانیان که در زمان خلافت هارون الرشید تأثیر جدی در روند مدیریت خلافت اسلامی داشتند، نقش مهمی نیز در ترویج علم و علم گرایی – با هر نیّتی – در مجامع مسلمین ایفا کردند :

” هارون الرشید که در ایران تحت تأثیر ایرانیان و به دست یحیی برمکی تربیت شده بود … به علم و ادب توجه فراوان داشت … و نهضت یونانی مآبی در اسلام به حمایت او نضج پیدا کرد … هارون به دستیاری وزیر برمکی خود به دانشمندانی که آثار علمی یونانی را مطالعه و ترجمه می کردند بسیار کمک می کرد  کسانی را به امپراتوری روم فرستاد تا نسخه های خطی یونانی را خریداری نموده و این کار خود سبب شد که مؤلفات گرانبهای یونانی را خریداری کنند و مؤلفات یونانی به بغداد وارد شود … بیشتر علمی که از این راه فراهم شد جنبه طبّی داشت … آنچه از ارسطو ترجمه می شد در ابتدا تنها منحصر به تألیفات منطقی او بود و مدتی پس از مرگ هارون الرشید تحقیق در فلسفه ارسطو نیز مورد توجه دانشمندان قرار گرفت. ” (انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ص ۲۳۷)

 بد نیست در اینجا به نظرات امام خمینی رحمه الله علیه درباره اتهام یونانی بودن ماهیت و ساختار فلسفه اسلامی هم اشاره ای کنیم ؛ چه اینکه ایشان از جانب مخالفین فلسفه، شخصیتی پنداشته می شود که اهمیتی نسبت به فلسفه نداشته اند و در آخر عمر نیز از نظرات خود درباره فلسفه بازگشته اند و یا حتی برخی افراد – در هیئت فقیه و اندیشمند – مدعی شده اند منظور حضرت امام در نامه به گورباچف که افرادی را بفرستید تا در حوزه علمیه قم با معارف الهی موجود در کلمات جناب محیی الدین ابن عربی آشنا بشوند این است که افرادی را بفرستید تا مفاهیم غلط ارائه شده توسط ابن عربی را بفهمند تا متوجه بشوید ما هم در بین مسلمانان افرادی را داریم که ترویج دهنده افکار ملحدانه و مارکسیستی هستند (!). این ادعای شاذ و خنده دار در حالی است که نظر حضرت امام درباره فلسفه و به خصوص ابن عربی کاملا واضح و مشخّص است و اصلا نیازی به تفسیرهای این چنینی وجود ندارد.

از أهم اظهارات حضرت امام درباره فلسفه اسلامی و اتهامات وارده به آن فقط به سه مورد اشاره می نمایم :

۱٫ ” کسانى که از پردۀ غیب نورانى بیرون آمده و دور از محبوب افتاده‌اند ولو به امر محبوب باشد، براى آنها زندگى با کسانى که قشرى بوده و از معارف دورند سخت است. و چنانکه اَفهام کودکان به مطالبى که استاد عالم بصیر به دقت عقلى به آنها رسیده نمى‌رسد، فهماندن معارف به این بى‌خبران نیز دشوار است. اى بسا اگر بخواهد زبان به حقیقت گشوده و شمّه‌اى از معارف را به افهام مسدود الحواس برساند مجنون و دیوانه‌اش خوانند. این است که آنها به چنین امرى حاضر نمى‌شوند؛ زیرا مناسبت و سنخیت بسیار ضعیف است. به همین جهت است که کلیم اللّه فرمود: «وَ أَخِی هٰارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی» خدایا زبان مرا لکنت گرفته؛ چون اگر بخواهم از معارف براى اینها نقل کنم، اشراقات حق از زبانم ریزش نموده و خواهد ریخت، و این علیل الذائقه‌ها آن را به تلخى تلقى مى‌نمایند. بنابراین چون هارون حد وسط است او بهتر مى‌تواند با اینها تکلم کرده و به فراخور محیط افهام ایشان معرفت دارد. این است که مى‌بینید آن وقتى که ائمه خواسته‌اند با خداوند متعال اظهار ضمیر نمایند در ادعیه فرموده‌اند : « اللهمّ إنّی أسألک من أسمائک بأکبرها و کلّ أسمائک کبیره اللهمّ إنّی أسألک بأسمائک کلّها»  تا آخر دعاى سحر ماه رمضان و دعاى ابو حمزۀ ثمالى و دعاى کمیل و یا فرموده‌اند: « بمجدک الذی تجلّیت به لموسى کلیمک فی طور سیناء» و هکذا. و قرآن هنگامى که با پیغمبر سخن مى‌گوید، مى‌بینى در مقام صحبت از معارف چه نحوه بیاناتى دارد. پس از اینجا معلوم مى‌شود قضیه چنین نیست که ما از پیرزنان عقیده گرفته و به آن دل خوش باشیم، بلکه رموزى در کار است. بنابراین سخنى که زبانزد بعضى است که این فلسفه از یونان اخذ شده، غلط است، کى فلاسفه یونان از این حرف ها سر درآورده و چه کسى سراغى از این حرف ها در کتب آن ها دارد. این حرف ها در کتب آنها نبوده و نخواهد بود. بهترین کتاب فلسفى آنها اثولوجیا است که داراى مختصرى از معارف بوده و بقیه‌اش طبیعیات است، بلى شفاى شیخ، فلسفۀ یونانى است و در آن هم این حرف ها نیست. و باز گمان نشود که حاجى و یا حکماى اسلامى این حرف ها را از خود درآورده باشند، بلکه این حرفها در ادعیه بیشتر از منظومه است و صحیفۀ سجادیه و نهج البلاغه و قرآن منبع و سرچشمه و مادر این حرفهاست. بیایید منظومه را با این ادعیه مقایسه نموده ببینیم در کدام یک مطالب و معارف حقّه بیشتر است؛ منظومه در یک رشته و اشاره به یک غرض است ولى ادعیه در رشته‌هاى مختلف و داراى اغراض متعدده است. ” (تقریرات فلسفه، ج ۱، ص ۸۷ و ۸۸)

۲٫ ” هر کس رجوع کند به معارفى که در ادیان عالم و نزد فلاسفۀ بزرگ هر دین رایج است و مقایسه کند در معارف مبدأ و معاد با معارفى که در دین حنیف اسلام و نزد حکماء بزرگ اسلامى و عرفاء شامخ این ملت است، درست تصدیق مى‌کند که این معارف از نور معارف قرآن شریف و احادیث نبىّ ختمى و اهل بیت او علیهم السلام است که از سرچشمۀ نور قرآن استفاده و اصطلا نموده‌اند. آن وقت مى‌فهمد که حکمت و عرفان اسلامى از یونان و یونانیّین نیست، بلکه اصلا شباهت به آن ندارد. بلى، بعضى از حکماى اسلام به منوال حکمت یونانى مشى نموده، مثل شیخ الرّئیس، ولى حکمت شیخ در بازار اهل معرفت در باب معرفه الرّبوبیّه و مبدأ و معاد رونقى ندارد و در پیشگاه اهل معرفت ارزشى از براى آن نیست. بالجمله، فلسفۀ امروز حکماى اسلام را و معارف جلیلۀ اهل معرفت را به حکمت یونان نسبت دادن، از بى‌اطلاعى بر کتب قوم است-مثل کتب فیلسوف عظیم الشأن اسلامى، صدر المتألّهین قدّس سرّه، و استاد عظیم‌الشأنش محقق داماد قدّس سرّه، و تلمیذ بزرگوار او، فیض کاشانى قدّس سرّه، و تلمیذ عظیم الشّأن فیض، عارف جلیل ایمانى، قاضى سعید قمى قدّس سرّه-و نیز از بى‌اطّلاعى به معارف صحیفۀ الهیّه و احادیث معصومین سلام اللّه علیهم است، پس، هر حکمتى را به یونان نسبت داده و حکماى اسلامى را تابع حکمت یونان انگاشته‌اند. ” (آداب الصلاه، ص ۳۰۳ و ۳۰۴)

۳٫ “پس علوم رسمى هر چند فلسفه و علم توحید خود حجابند و هر چه بیشتر شوند حجاب غلیظ تر و افزون ‏تر گردد و چنانچه مى‏ دانیم و مى‏ بینیم لسان دعوت انبیاء علیهم السلام و اولیاى خُلَّص سلام اللَّه علیهم لسان فلسفه و برهان رایج نیست بلکه آنان با جان و دل مردم کار دارند و نتایج‏ براهین را به قلب بندگان خدا مى‏ رسانند و آنان را از درون جان و دل هدایت مى‏ نمایند. و مى‏ خواهى بگو: فلاسفه و اهل براهین حجاب‏ ها را افزون کنند و انبیاء علیهم السلام و اصحاب دل کوشش در رفع حجاب کنند، لهذا تربیت‏ شدگان اینان، مؤمنان و دل باختگانند و تربیت ‏شدگان و شاگردان آنان، اصحاب برهان و قیل و قالند و با دل و جان، سر و کار ندارند و آنچه گفتم به آن معنى نیست که به فلسفه و علوم برهانى و عقلى نپرداز و از علوم استدلالى روى گردان که این خیانت به عقل و استدلال و فلسفه است، بلکه به آن معنى است که فلسفه و استدلال راهى است براى وصول به مقصد اصلى و نباید تو را از مقصد و مقصود و محبوبْ محجوب کند، یا بگو این علوم عبورگاه به سوى مقصد هستند و خود مقصد نیستند و دنیا مزرعه آخرت است و علوم رسمى مزرعه وصول به مقصودند، چنانچه عبادات نیز عبورگاه به سوى او- جلّ و علا- است. ” (صحیفه نور، ج ۱۶، ص ۲۱۹)

« ثانیاً » پاسخ هم بماند برای پست بعدی ان شاء الله …

بخوانید : علوم انسانی چگونه نیاز حکومت های غربی را برطرف کرد ؟