فلسفه اسلامی و فلسفه یونانی، تفاوت در ماهیت و ساختار

« ماهیت » به معنای چیستی یک شئ است یا به قول جناب شیروانی : « مفاهیمی که منعکس کننده ذات مصادیق خود و حاکی از چیستی آنها می باشد ». (ترجمه و شرح بدایه الحکمه، ج ۱، ص ۵۴) ماهیت فلسفه اسلامی به طور کلی سخن از وجود یک ذی وجود و اثبات اصالت وجود آن است که اصل، مبدأ و خالق هستی است و همین، مطلبی است که در فلسفه یونان یا یافت نمی شود یا به قدری کم و مبهم است که توجیهات مختلف نمی تواند عقل را به آن راهنمایی کند. در اینکه فلسفه، اندیشه های بشری است شکی نیست چه نوع اسلامی آن و چه نوع یونانی و شرقی و … آن ؛ اما در فلسفه اسلامی سخن از وحدانیت خالقی یگانه است که همه خیرها، همه کمال ها، همه زیبایی ها و همه آنچه که مطلوب است به او نسبت داده می شود و در فلسفه یونانی سخن از اساطیر و خدایان متعدد. بنابراین فلسفه اسلامی چگونه می تواند همان فلسفه یونان باشد در حالی که سخنی از توحید و عدل و معاد و نبوت و … در فلسفه یونان یافت نمی شود ؟

ممکن است اشکال وارد شود که اگر قرار باشد هر سخنی که منشأ بشری دارد به مجرد وصل کردن دو کلمه و دو جمله از توحید و معاد و نبوت، « اسلامی » بشود پس عقاید بسیاری از نحله ها و گروه های فکری که منحرف شمرده می شوند صحیح است و نباید به آنها ایراد وارد کرد. پاسخ این است که اولا ما چنین ادعایی نداشتیم که هر سخنی از سخنان بشر جاری شد و عقاید اسلامی مثل توحید و معاد و نبوت با آن میزان شد عنوانش اسلامی است ! اینکه اصل انحراف است که ما بیائیم عقاید اسلامی را با عقل خودمان میزان کنیم که نتیجه اش بشود اینکه اگر عقل من توانایی درک این موضوعات را ندارد پس این موضوعات حقیقت نیستند و حقیقت را باید در جای دیگری بجویم. ثانیا اگر می گوئیم فلسفه منشأش انسانی است و وحیانی نیست به معنای نفی قاعده مندی و ضابطه دار بودن مسائل فلسفی نیست که همین طور بدون مبنا و بدون پشتوانه منطقی، موضوعی را به دین منتسب کند یا برای عقیده و نتیجه ای که به دست آورده در دین به دنبال یک اعتقاد هماهنگ و همسان با آن نتیجه و عقیده اش باشد تا نتیجه یِ خود را توجیه دینی بنماید. فلسفه قواعد و ضوابط خاصی برای رسیدن به نتیجه در موضوعات مختلف دارد و این را نمی گوید که « حق همین است که من به آن رسیده ام و جُز این نیست » ؛ حتی جناب بوعلی سینا رحمه الله علیه که به معاد روحانی اعتقاد داشت و تلاش زیادی هم برای اثبات این اعتقاد خودش کرد، در نمط چهارم (یا هفتم) اشارات می گوید : « من با دلایل نقلی و روایی می توانم اثبات کنم معاد جسمانی است اما با دلایل و قواعد فلسفی و عقلی نمی توانم این را اثبات کنم. » (نقل به مضمون) یعنی ممکن است اعتقاد قلبی من همان باشد که دیگران با استفاده از قرآن و حدیث اثبات می کنند اما به هر حال، با « فکر فلسفی » به این نتیجه رسیده ام که معاد جسمانی از طریق تفلسف ممکن نیست. اینها بدان معنا که برخی به اشتباه تصور کرده اند نیست که استفاده از قواعد و ضوابط فلسفی در مسائل دینی باعث رسیدن به نتیجه ای می شود که ناچارا در تعارض با دین است ! مع الوصف هر اندیشه بشری، صلاحیت اتکاء به آموزه های وحیانی را ندارد و ویژگی هایی می بایست در آن اندیشه و فکر باشد تا بتوان از نظر دینی آن را موجه و قابل قبول پنداشت.

ممکن است باز اشکال دیگری وارد بشود که همین فلسفه که آن را « تلاش برای رسیدن به حقیقت » معرفی می کنید و خودتان معترف هستید که « بشری » است و « الهی » نیست قطعا خطاپذیر است چون خودتان گفته اید بشری است و هر تفکر بشری بدون شک دارای نقص است ؛ پس چرا باید قرآن و حدیث که الهی هستند و معصوم،  کنار گذاشته شده و به فلسفه ای که اندیشه ی بشری و خطاپذیر است رجوع کنیم ؟ پاسخ این است که اولا ما هم قبول داریم فلسفه خطاپذیر است همان طور که فقه و اصول خطاپذیر هستند و کسی نمی تواند ادعا کند فقه و اصول معصوم هستند ؛ اما این به طور کلی نفی فلسفه نمی کند. ای بسا در فقه دو فتوای کاملا متباین وجود داشته باشد که یکی دستور به حرمت داده و یکی دستور به وجوب ! حالا می شود به این حُکم کنیم که فقه چون خطاپذیر است و چند رأی مخالف هم در آن در یک موضوع پدید آمده پس باید آن را کنار بگذاریم ؟! خیر! این خلاف عقل است و هیچ عاقلی نمی تواند این را بپذیرد. در فلسفه نیز مانند فقه که با اصول و قواعد خاصی به نتیجه ای در یک موضوع رسیده و حُکم به یکی از احکام خمسه می کنند، با استفاده از اصول و قواعدی که غالبا یکسان نیز هستند فلاسفه به نتایجی دست پیدا می کنند که ممکن است با یکدیگر در مخالفت کامل باشد و حتی در برخی موارد بخاطر این اختلاف دیدگاه، نتیجه ای که دیگری به آن رسیده را تکفیر یا تفسیق کنند !! بنابراین به هیچ وجه نمی شود از خطاپذیر بودن فلسفه، به این نتیجه رسید که نباید از آن استفاده کرد چون انسان را به اشتباه می اندازد. ثانیا فلسفه اسلامی برای اثبات عقلانی موضوعات و عقاید دینی مورد استفاده قرار می گیرد و طبق توهّم برخی افراد، ناسازگار با دین نیست که بگوئیم استفاده از قواعد فلسفی به معنای کنار زدن قرآن و حدیث و ادعای استقلال فلسفه به عنوان یک حجت یقینی است!! حتی خود « حدیث » و « سنّت » هم تا موافق با قرآن نباشد حجت یقینی نیست، پس ادعای حجّت بودن فلسفه در مقابل قرآن و حدیث خیلی ناچیز و کم مقدار است و اصلا جای بحث ندارد که بدیهی است فلسفه یعنی تلاش برای کشف حقیقت نه انکار حقیقت یا کنار زدن حقایق.

برخی ممکن است این تصور را داشته باشند که فلسفه چون بشری است و خطاپذیر، پس دائما میل به انحراف دارد و همین میل به انحراف است که برای دین مشکل ایجاد می کند و در کل فلسفه الهی نداریم ! این نوع تفکر از نظر بنده خیلی عجیب است که از عقل سرچشمه گرفته باشد !! بدیهی است در مقابل یک حق، همیشه باطل وجود دارد و ما عرض کردیم که فلسفه مقابل دین نیست که نتوانیم با فلسفه به دین برسیم یا استفاده از فلسفه انسان را به شرک و کفر و امثالهم برساند ؛ بنابراین ادعای تقابل فلسفه با دین ادعای گزافی است چرا که ما پیش تر بیان کردیم استفاده از عقل و معقولات در اثبات موضوعات دینی باعث قوام هر چه بیشتر آنها می شود نه تضعیف آنها. ضمن اینکه در قرآن جدا از اینکه از « امامان هدایت » صحبت می شود (و جعلنا منهم ائمه یهدون بأمرنا/سجده:۲۴) از امامان ضلالت نیز بحث می شود که علاوه بر پیشوایانی برای هدایت افراد، افرادی نیز در سمت جلوداری و امامت وجود دارند که انسان ها را به گمراهی و انحراف دعوت می کنند (و جعلناهم أئمه یدعون إلی النار/قصص:۴۱) بنابراین یک مفهوم با عنوان امامت که به دین هم ارتباط دارد می تواند دو وجه الهی و غیرالهی داشته باشد. فلسفه نیز به همین صورت است ؛ آنجا که فلسفه برای اثبات موضوعات دینی مورد استفاده قرار می گیرد الهی و دینی (به معنای « حق) است و آنجا که برای انکار مسائل الهی و دین و انسان پرستی و … مورد استفاده است غیرالهی و ناسازگار با دین است.

علامه مصباح یزدی حفظه الله مثال جالبی در یکی از سخنرانی هایشان در همین باره بیان می کنند که به عنوان حُسن ختام این یادداشت تقدیم می شود : « اگوست کنت؛ پدر جامعه‌شناسی جدید پس از آن‌که دین توحیدی را انکار کرد و گفت دوران این دین به سر آمده، دین انسان‌شناسی را اختراع کرد و خودش پیغمبر این دین شد! حتی در پرتو این نگرش، در دنیا معبدهایی تأسیس شد که در آنها انسان پرستش می‌شود. پس دین می‌تواند دارای کاربردی باشد که شامل آیین‌های الحادی نیز بشود و از دین تعریفی ارائه گردد که هم شامل آیین توحیدی شود و هم آیین الحادی و سپس دین در تقسیمی کلان، به دین حق و دین باطل تقسیم گردد. »

* این یادداشت، ” ثانیا ” یادداشت قبلی بود که دلایل بر رد یونانی بودن فلسفه اسلامی را بیان کردیم. تلاش کردم که ساده، روان و خلاصه بنویسم!